Gümrü antlaşması, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Kurtuluş Savaşı sırasında uluslararası alanda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ile imzalamış olduğu ilk antlaşmadır. 3 Aralık 1920 tarihinde imzalanan antlaşma sayesinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni ve Misak-ı Milli'yi ilk tanıyan devlet Ermenistan olmuştur. Antlaşmayla Doğu cephesi kapanmış, buradaki askerler ve silahlar Ankara'ya gönderilmiştir.
Aynı zamanda TBMM'nin siyasi ve askeri başarısı olarak kabul edilen bir antlaşmadır.
Gümrü antlaşmasını hazırlayan etkenler nedir?
Mondros Ateşkes Antlaşmasının imzalanmasından sonra Osmanlı Devleti Brest Litovsk barış antlaşmasının açık hükümlerine rağmen, Kafkasya cephesinde bulunan birliklerini geriye çekmek zorunda kalmıştı. Ermeniler ise Bolşevik rejiminden aldıkları destekle 1919 yılında Doğu Anadolu bölgesindeki bazı yerleri işgal altına almıştı. Bu esnada TBMM Bekir Sami Bey başkanlığındaki bir heyeti Moskova'ya göndermişti. Heyet TBMM ve Sovyetler arasında yapılacak antlaşma için, Brest Litovsk antlaşmasına istinaden bazı hususları belirlemiştir. 20 Ağustos 1920 tarihinde iki devlet arasında olumlu görüşmeler başlatılmıştır. Buna rağmen Sovyetler Kafkasya bölgesindeki TBMM hükümetine ait olan bazı bölgelerin Ermenistan'a verilmesini isteyince, antlaşma yapılmaktan vazgeçilmiştir. Bu gelişmelerin sonrasında Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir Misak-ı Milli sınırlarında olan Kars, Sarıkamış, Ardahan, Batum, Artvin ve Iğdır'ı alarak, Gümrü'yü işgal etmiştir.
Bunun üzerine 22 Kasım 1920 tarihinde Gümrü'de barış görüşmeleri başlatılmıştır. TBMM ile Ermenistan arasında imzalanan antlaşma neticesinde, doğuda devam eden harekat sona ermiş oldu.
Gümrü antlaşmasına göre alınan kararlar
- Kars ve çevresi TBMM'ye geri verilecektir.
- Ermenistan'ın TBMM aleyhine diğer ülkelerle yaptığı antlaşmalar kaldırılacaktır.
- Doğu sınırı Aras nehrinden Çıldır gölüne kadar uzanacak şekilde çizilmiştir.
- TBMM çıkarlarına aykırı olan Sevr antlaşması gibi antlaşmaları Ermenistan'da kabul etmeyecektir.
- TBMM ve Ermenistan sınırlarında yaşayan iki devletin vatandaşları, herkesle eşit haklara sahip olacaktı.
- İki devlet arasında en kısa sürede diplomatik ilişkiler başlayacak, iletişim ağları kurulacaktır.
- TBMM koruyuculuğunda olan Nahçıvan ve İtur kendi kaderlerini tayin edeceklerdir.
- Ermenistan zor duruma düşer, saldırıya uğrarsa, TBMM askeri yardımda bulunacaktır.
- Ermenistan'ın silah ithal etmesi yasaklanmıştır.
- İki devlet birbirine savaş tazminatı ödemek zorunda bırakılmayacaktı.
- Ermeni ordusunun antlaşmada belirlenen sayıda olması halinde, Türk ordusu Ermeni topraklarını boşaltmayı kabul etmiştir.
Antlaşmanın imzalanmasının ardından, Ermenistan Kızıl Ordu'nun işgaline uğramış ve Erivan bölgesinde Sovyet Ermeni Cumhuriyeti kurulmuştur. Yeni hükümetin kurulmasıyla Gümrü antlaşmasının onayı askıya alınmış, dolayısıyla yürürlüğe girmemiştir. Bölgede kazanılan zafer Doğu sınırlarının belirlenmesine katkıda bulunmuştur. 16 Mart 1921 tarihinde Moskova, 13 Ekim 1921 tarihinde ise Kars antlaşması imzalanarak, Türkiye ve Ermenistan sınırları belirlenmiştir. Gümrü antlaşmasının önemi ise TBMM hükümetinin imzalamış olduğu ilk antlaşma olmasındandır.
